Jest wreszcie sytuacja, w której różność nasilenia pierwiastków racjonal­nych i emocjonalnych w tworzonym przez autorytet stosunku społecznym ujawnia się w sposób szczególny. Dzieje się to w przypadku zagrożenia autorytetu czy to przez zachwianie jego domniemanych osiągnięć, czy to przez wyłanianie się autorytetów nowych w danej dziedzinie nauki: wówczas jedni oddalają się od autorytetu dotychczas wyznawanego, inni swój dotychczasowy stosunek do autorytetu poddają krytycznej rewizji, inni jeszcze zachowują wierność autorytetowi raz przyjętemu i nawet gdy jego sława gaśnie, pie­lęgnują jego wspomnienie, mit, tradycję.Autorytet w nauce, jak w innych dziedzinach, jest zjawiskiem historycz­nym. Gdy mówi się o historyczności autorytetów w nauce, ważne jest nie tylko to, że socjologia nauki nie może się ograniczać do rozpatrywania autorytetów w nauce współczesnej, że musi uwzględniać ich miejsce i rolę w przeszłych okresach.

i    Jest tu więc szeroka skala odniesień od szacunku i uznania wielkiej wiedzy, poprzez przejęcie się nowymi koncepcjami teoretycznymi i    metodologicznymi, do uczuć zachwytu, miłości, uwielbienia. W odniesieniach mistrza do kręgu, który go otacza, wielość ta znajduje również odbicie. Mistrz wyróżnia niektórych spośród swoich uczniów i zwolenników jako szczególnie zdolnych i wybitnych, lecz nie zawsze po tych samych spodziewa się, że będą wiernymi obrońcami i kontynuatorami jego nauki i metody, wyróżnia też innych, których nie uważa za wybitnych i nie spodziewa się po nich wiele, lecz mimo to są mu bliscy i mili, po prostu po ludzku ich lubi. Splątanie wątków racjonalnych i irracjonalnych jest tym większe, im bardziej uznawanie autorytetu wiąże się z bezpośrednią stycznością wyznawcy z koryfeuszem. Powstaje wówczas to, co można nazwać klimatem szkoły, kierunku, opartego na autorytecie kręgu społecznego.

Dwoistość pierwiastków działania, którą dostrzegamy u nosiciela autory­tetu, z większą jeszcze wyrazistością występuje po drugiej stronie stosunku społecznego: w kręgu, który działanie autorytetu przyjmuje i pozostaje pod jego wpływem. Już poddanie się określonemu autorytetowi mieści w sobie element wyboru, który najczęściej nie wynika wyłącznie z przesłanek rozumo­wych, lecz kryje również treści emocjonalne. Stosunek kręgu do mistrza -nosiciela autorytetu obejmuje wielość odniesień nie zawsze jednakowych jednakowo ugruntowanych. Jedni ludzi w kręgu cenią przede wszystkim kierunek i drogę poznania naukowego reprezentowaną przez mistrza, innych zbliża do mistrza szersza komponenta kulturowa czy światopoglądowa jego nauki, jeszcze innych wreszcie.skłania ku niemu szczególna siła i urok jego osobowości.

Co pozostaje poza owym racjonalnym uzasadnieniem i co je dopełnia — to sugestywna moc nosiciela autorytetu. Czyni on to, co czyni każdy autory­tet: zaszczepia swoim zwolennikom  określone wyobrażenia, otwiera przed nimi nowe perspektywy poznania i przetwarzania świata, kieruje w określo­nych kierunkach ich dążenia. W odniesieniu do współczesnych autorytetów w nauce nie zawsze łatwo oddzielić to, co wynika z rzeczywistych poznaw­czych osiągnięć i ich rozumowych ujęć, co zaś przypisać trzeba mocy wy­chodzącej poza sferę czysto racjonalnych oddziaływań. Kiedy w jednej dzie­dzinie nauki – jak to bywa w naukach społecznych – występuje w tym samym czasie kilka autorytetów, które przyjmują różne założenia naukowe i    torują drogi różnym kierunkom badań, można najprędzej podejmować próby oddzielenia tego, co racjonalne, od tego, co pozaracjonalne w działaniu autorytetu. .

W tym świetle osobowość człowieka nauki, który zdobywa pozycję auto­rytetu naukowego, nie jest oderwana od całej sfery jego oddziaływań we wszystkich ich pokładach: tak tych, które przybierają postać oddziaływań całkowicie zracjonalizowanych, jak i tych, w których dochodzą do głosu jawne lub ukryte pierwiastki o irracjonalnym charakterze. Osobowość jest zwornikiem sił racjonalnych i irracjonalnych, które współtworzą stosunek mię­dzy nosicielem autorytetu a kręgiem jego odbiorców. Siła autorytetu nauko­wego wyraża się m. in. w tym, że jest on zdolny ludziom w swoim kręgu narzucać określone koncepcje teoretyczne, osobliwy sposób widzenia i po­znawczego ujmowania całości świata czy też tego jego wycinka, który znaj­duje się w zasięgu danej dziedziny. Nie oznacza to bynajmniej, by w każdym przypadku koncepcje te musiały być w pełni racjonalnie uzasadnione.

W humanisty­ce jest to dość łatwo uchwytne w takich dyscyplinach, jak historia, historia sztuki czy historia literatury; rola autorytetu kojarzy się z preferencją określo­nych ideałów społecznych i kulturowych. Na innych obszarach nauki, w jej ogólnych orientacjach teoretycznych i metodologicznych element poza- racjonalny bywa trudniejszy do wyśledzenia. Łączy się ze sprawą ukrytych założeń, które dotyczą czy to natury świata, czy to jego zupełnej lub niezupełnej poznawalności. Takie założenia mają charakter postulatów, które poza rozeznaniami rozumowymi mieszczą w sobie emocjonalnie i wolicjo- nalnie zabarwioną wizję świata i dążenie do realizacji określonego ideału poznania. Z takimi pierwiastkami spotykamy się zarówno w kierunkach, które zakładają w pełni racjonalny charakter świata i możliwość zupełnego wyjaśnienia go w rozumowym poznaniu, jak i w kierunkach, które zachowują tu sfery wątpliwości i niepewności oraz przyjmują ograniczone możliwości poznania naukowego.

Niekiedy rolę niepoślednią spełnia tu intuicja i wyobraźnia; o znaczeniu wyobraźni arty­stycznej w budowaniu teorii mówi się dzisiaj nawet w dziedzinie nauk ścisłych. Komponenty typu pozaracjonalnego zaznaczają się wyraźniej, gdy rozważa­my inspirującą rolę autorytetu naukowego. Autorytety — charakterystyczne występuje to zwłaszcza u twórców szkół naukowych — inspirując swoich zwolenników w określonych kierunkach, wskazują im to, co ważne, ku czemu powinien być zwrócony wysiłek poznawczy, i tym samym w cień usuwają inne aspekty rzeczywistości. Czy krąg skupiony wokół autorytetu kierują na określone drogi badań empirycznych, czy wprowadzają go na określone tory myślowej spekulacji, tkwią za tym elementy wartościowania i wyboru. In­spiracje autorytetu przybierają zazwyczaj postać zracjonalizowaną, lecz nie wyklucza to, iż tkwią w nich także pozaracjonalne pierwiastki.

Dochodzimy tu do problemu racjonalnych i irracjonalnych współczynni­ków autorytetu w nauce. Problem zaczyna się właściwie, jeszcze zanim doj­dzie się do roli osobowości w tworzeniu i kreowaniu autorytetów, w sferze obiektywnie uchwytnych oddziaływań autorytetów na otaczające je kręgi. Co prawda mogłoby się zdawać, że jest to płaszczyzna działania na wskroś racjonalna, ale faktycznie jest to’ tylko sfera zracjonalizowana w niejedna­kowym stopniu. Działanie autorytetu poprzez jego kompetencję w danym zakresie wiedzy – kompetencję ogólnie uznaną – jest tą częścią działania, którą najprędzej i w całości można ująć w kategorii elementów racjonal­nych. Tam, gdzie działanie autorytetu sięga głębiej przedmiotu poznania, aktualny stan wiedzy i ustalonej w niej problematyki przedstawia również zracjonalizowaną komponentę sytuacji; ale już to, na czym autorytet nauko­wy może szczególnie zaważyć, wyłanianie nowych zagadnień, wskazywanie nowych aspektów rzeczywistości, wytyczanie nowych dróg poszukiwań, nie zawsze jest sprowadzalne tylko do elementów rozumowych.

Gdy jednak działanie autorytetu jest wielo­torowe, wyłania się zagadnienie, który z kierunków oddziaływania jest naj­silniejszy lub jak odbiera się je w kręgu objętym działaniem autorytetu.Niepodobna wreszcie stracić z oczu sprawy bardzo ważnej i podnoszonej przez-niektórych autorów tego tomu: autorytet jednostkowy działa zawsze jako osobowość w jakiś sposób odrębna i wybitna. W działaniu osobowości zaznacza się szczególnie jej profil moralny. Zachwianie wiary w godność osobistą i w postawę moralną nawet bardzo doświadczonego i w zakresie^ danej umiejętności wybitnego uczonego musi stanowić co najmniej o zachwia­niu jego autorytetu. Osobowość nie sprowadza się jednak tylko do jej profilu moralnego. Cechy osobowości, które stanowią o jej odrębności i sile, które czynią ją sugestywną w znaczeniu zdolności oddziaływania na innych ludzi i    poddawaniu ich swoim poglądom i dążeniom, są istotne tak dla kształto­wania autorytetu, jak dla jego utrzymania i wzmocnienia.

Mistrz, koryfeusz nauki oddziaływa na tych, z którymi wiąże go stosunek autorytetu i którzy pozostają pod jego wpływem: od­działywa, tzn. pobudza ich do odpowiadającej jego wpływom aktywności. Otóż tego oddziaływania nie można już sprowadzić’do jednego czynnika, nawet do jednego toru. Mistrz oddziaływa zakresem i zasobem posiadanej wiedzy, którą komunikuje swoim zwolennikom, rozwijaną przed nimi umiejęt­nością. Działa inspiracją w sferze myśli teoretycznej, działa reprezentowaną przez siebie orientacją metodologiczną, oddziaływa wreszcie kierując swoich uczniów i zwolenników ku określonym kierunkom badania naukowego określonym zadaniom badawczym. Zapewne nie każdy uczony, który stał się autorytetem naukowym, reprezentuje — zwłaszcza równomiernie — wszyst­kie te tory inspiracji naukowej